Αναδημοσιεύουμε σήμερα από τη σελίδα anogi.gr το “Κόσμο πατώ, κόσμο γροικώ και κόσμο δεν γνωρίζω…” – “Μια Αναφορά στον Στραβό: Η ιστορία ενός τυφλού λυράρη” , μια παρουσίαση της πειραματικής έκδοσης που εκδόθηκε την περσινή Άνοιξη, στο συνεταιριστικό καφενίο παντοπωλείο "Πλουμί", από τις "Εκδόσεις", στα πλαίσια των συναντήσεων για την αθέατη όψη της μουσικής της Κρήτης, "Κεραζώζα" και πιο συγκεκριμένα, τη μουσική βραδιά με τους Άρη Πρεβεζάνο και Στέλιο Μυλωνάκη.

Θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά το anogi.gr, τον Άρη Πρεβεζάνο για την υποστήριξη καθώς και όλους όσους μας έδωσαν και συνεχίζουν να μας δίνουν έμπνευση για να συνεχίσουμε.

Ένα αφιέρωμα στον “θρυλικό” Ανωγειανό τυφλό λυράρη, Μανόλη Πασπαράκη ή “Στραβό”, ετοίμασαν οι υπεύθυνοι του Συνεταιριστικού καφενείου παντοπωλείου “Πλουμί” που βρίσκεται στις Αρχάνες, στα πλαίσια της μουσικής θεματικής φόρμας “Κεραζώζα: η αθέατη όψη της μουσικής της Κρήτης”. Το αφιέρωμα μοιράστηκε ως έντυπο κατά την διάρκεια μουσικής βραδιάς στον χώρο “Πλουμί” στις Αρχάνες, όπου έπαιξε ο λυράρης Άρης Πρεβεζάνος, ένας από τους λάτρεις και συνεχιστές της μουσικής του Στραβού, έχοντας μαζί του στο λαγούτο τον Στέλιο Μυλωνάκη. Όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοι του Συνεταιριστικού καφενείου, τα αφιερώματα αυτά μαζί με άλλες θεματικές και μουσικές δραστηριότητες, καθώς και άλλες που αφορούν την τέχνη, την αυτάρκεια και την γνώση, ανοίγουν και υπενθυμίζουν έναν άλλο δρόμο για τον ίδιο τον άνθρωπο, την φύση του, την ανάγκη να δίνει, να μαθαίνει αλλά και να μοιράζεται. Παρακάτω σας παραθέτουμε αναλυτικά το αφιέρωμα στον Μανόλη Πασπαράκη, αυτούσιο όπως εκδόθηκε στο έντυπο τους, με τίτλο “Μια αναφορά στο Στραβό:Η ιστορία ενός τυφλού λυράρη”:

Εισαγωγή

Το ταξίδι στην αθέατη όψη της μουσικής της Κρήτης, ξεκινά πάνω σε σκοπούς πολύ διαδεδομένους, όχι μόνο από την ίδια την αξία τους, αλλά και από τη συνήθεια των φορέων τους, να ξεκινούν από την αφετηρία όπου χωροταξικά γεννήθηκαν, ένα ορεινό χωριό περίπου στο κέντρο της νήσου και να απλώνονται σε μια ευρύτερη περιοχή, τόσο λόγω του τρόπου ζωής, όσο και μιας έμφυτης ανάγκης να διασώσουν και να μεταφέρουν τα παραπάνω, τόσο στην Κρήτη, όσο και σε όλο τον πλανήτη. Το ορεινό χωριό είναι φυσικά τα Ανώγεια. Όσο αφορά στους σκοπούς, μιλάμε φυσικά για τα συρτά, τις κοντυλιές και όχι μόνο, του λυράρη, Μανόλη Πασπαράκη, που έμεινε γνωστός ως “Στραβός”.

Η ιστορία αυτών των σκοπών και της μουσικής των Ανωγείων γενικότερα, μπορεί να είναι σήμερα αρκετά γνωστή, τόσο στην Κρήτη και πιο πέρα από αυτή, πολλές φορές μάλιστα μπορεί επιφανειακά να ταυτίζονται, όμως τόσο ιστορίες κρυμμένες πίσω από αυτούς τους σκοπούς, καθώς και η ζωή του δημιουργού τους, προσθέτουν περισσότερη γοητεία στη μουσική δημιουργία της νήσου και επιβεβαιώνουν τον έντονα βιωματικό και δεμένο με τον ίδιο χαρακτήρα της φόρμας της. Ωστόσο δεν είναι η μόνη. Υπάρχουν αναρίθμητες τέτοιες ιστορίες, περισσότερο ή λιγότερο φανερές. Αυτό ίσως είναι και το βασικό κίνητρο για να ασχοληθεί κανείς μαζί τους.

Πριν την αρχή της συγκεκριμένης ιστορίας, οφείλει να διευκρινιστεί και κάτι τελευταίο. Σκοπός της παρακάτω αφήγησης, δεν είναι να αναλύσει μουσικά, στιχουργικά ή επιστημονικά τα όσα πραγματεύεται, παρά μόνο να επεξεργαστεί, ίσως πολλές φορές όχι όσο βαθιά θα έπρεπε και να καταγράψει στο χαρτί, χωρίς ιδιαίτερες επικλήσεις αυθεντίας, που σαφώς έχουν την δική τους αξία, για όσους είναι σε θέση τόσο να τις πραγματοποιήσουν με σεβασμό και σοβαρότητα, κυρίως δε για όσους είναι σε θέση να τις πάρουν υπόψη και να τις συνδυάσουν με τα όσα γεννιούνται στην ψυχή τους όταν έρχονται σε επαφή με όλο αυτόν τον πλούτο.

Πράξη πρώτη:η οστρακιά

Η οστρακιά είναι μια ασθένεια επιδημική, εξανθηματική, με πολλές μορφές, καλοήθεις και κακοήθεις, με επιπτώσεις στο νευρικό και αναπνευστικό σύστημα, καθώς φυσικά και στο δέρμα του ασθενούς που μπορεί να τον οδηγήσει μέχρι και στον θάνατο. Προκαλείται από ένα είδος στρεπτόκοκκου που μπορεί να τη μεταδώσει σε όλα του τα στάδια και σε μεγάλες αποστάσεις. Η οστρακιά γνωστή και ως σκαρλατίνα, προσβάλλει συνήθως παιδιά, σπανιότερα ενήλικες και μαζί με τις υπόλοιπες επιδημίες, προϋπήρξε της ανακάλυψης της πενικιλίνης και των εμβολίων, αναφέρεται ιστορικά σε λογοτεχνικά και μουσικά έργα, θερίζοντας πρωταγωνιστές και δημιουργούς και όπως συνέβαινε με όλες αυτές τις περιπτώσεις θεωρούνταν μεγάλη συμφορά, μιας και ήταν λίγα τα μέσα για να αντιμετωπιστούν.

Πράξη δεύτερη:τα Ανώγεια

Τα Ανώγεια βρίσκονται περίπου στο κέντρο της Κρήτης και πέρα από όσα μπορεί να πει κανείς για αυτά και την ιστορία τους, θα αρκεστούμε εδώ σε κάποια από αυτά:Στη γεωγραφία, με την ορεινή και κτηνοτροφική ζωή να κυριαρχεί, τόσο στις ορεινές περιοχές γύρω τους, όσο και στις γύρω πεδινές, τόσο προς τον Νομό Ρεθύμνης, όσο και προς τον Νομό Ηρακλείου, την έντονη σχέση των ανθρώπων με τον τόπο τους, την εκμετάλλευση με την καλή έννοια όσων αυτός δίνει και τη δημιουργία μιας τέτοιου τύπου αυτάρκειας. Η γεωγραφία αυτή, όπως ήταν φυσικό έφερνε τους ανθρώπους κοντά και μέσα στους πρόδρομους της μουσικής της Κρήτης, όπως σήμερα τη γνωρίζουμε και αυτός ίσως είναι και ο λόγος που εκεί, όπως και σε όλη τη περιφέρεια της, η κρητική μουσική αναπτύχθηκε έντονα και απέκτησε τη δική της μακραίωνη ιστορία. Ήταν και είναι λοιπόν αρκετοί οι παίχτες, οι συνθέτες και οι δημιουργοί και από τα Ανώγεια, με μια ευρεία γκάμα οικογενειών και οικογενειακών παραδόσεων, που δεν είναι της ώρας, κυρίως δε με τα γλέντια, τους γλεντιστάδες και τους χορευτές, καθώς και την ανάπτυξη του παντρέματος της μουσικής με τη στιχουργική, την περιβόητη μαντινάδα, με πολλούς από τους πιο σημαντικούς μελετητές και επινοητές μαντινάδας, να προέρχονται από εκεί, σε μια Κρήτη, όπου το να μιλά κανείς με μαντινάδες είναι τρόπος ζωής. Με λίγα λόγια τα Ανώγεια αποτέλεσαν μια από τις πολλές επιτομές όσων γενικά συνέβαιναν και συμβαίνουν στην Κρήτη διαχρονικά:άνθρωποι που δένονται με τον τόπο τους, τον γνωρίζουν πολύ καλά, τον ζουν απ’άκρη σ’άκρη, όσο κοντά ή μακριά και αν βρίσκονται, ζουν μαζί του κάθε στιγμή, τον τραγουδούν και τον υμνούν με όλους τους τρόπους.

Πράξη τρίτη:Η ιστορία ενός παιδιού που το χτύπησε η οστρακιά

Ο Μανόλης Πασπαράκης γεννήθηκε λοιπόν στα Ανώγεια στα 1911 και τρία μόλις χρόνια μετά, χτυπήθηκε από την οστρακιά, ένα χτύπημα που τον σημάδεψε, στερώντας του την όραση. Αυτό δεν τον εμπόδισε επτά χρόνια μετά, να πιάσει τη λύρα με δάσκαλο τον Αντώνη Σκουλά. Με την υποστήριξη αυτή, καθώς και με τα πλούσια ερεθίσματα, μουσικά και μη, όπου η καθημερινή ζωή έδινε και φυσικά με τη δική του λαχτάρα να ακούσει και να συνεχίσει, μόλις πέντε χρόνια μετά έπαιξε στο πρώτο του γλέντι, ενώ δεκαπέντε χρόνια μετά ο Μανόλης Πασπαράκης, θεωρούνταν φτασμένος λυράρης, σε μια εποχή όπου το πρόσφατο επεισόδιο της κρητικής μουσικής και στιχουργικής δημιουργίας, οι λεγόμενοι πρωτομάστορες, βρίσκονταν σε πλήρη άνθηση, αλλά και σε εποχές όπου ταυτόχρονα, η ζωή σημαδευόταν από έντονα κοινωνικά και ιστορικά γεγονότα. Όπως όλοι οι λαϊκοί καλλιτέχνες, ο “Στραβός”,όπως ήταν το παρατσούκλι που οι συγχωριανοί κατά τη συνήθεια τους του είχαν δώσει, όχι μόνο συνέχισε την πορεία του, αλλά εμπνεύστηκε, πήρε και έδωσε από τα όσα συνέβαιναν γύρω του και ανέπτυξε τις συνθέσεις, τις μαντινάδες και το ταλέντο του, όντας πάντα τυφλός, κάτι που δεν τον εμπόδισε, ίσα ίσα του έδωσε τη δυνατότητα να ψάχνει, να μαθαίνει, να δίνει και να παίρνει, πάνω από όλα να εμπνέεται και να μοιράζει απλόχερα τα δημιουργήματα του, συνθέσεις και στίχους στημένους πάνω στην κάθε περίπτωση, στην κάθε περίσταση και στην κάθε στιγμή, κάτι που αντίστοιχα περιγράφουν και για το ίδιο του το παίξιμο, όσοι τον άκουγαν.

Πράξη τέταρτη:Οι μαντινάδες του τυφλού λυράρη

Σε ένα περιβάλλον και σε μια εποχή όπου οι μαντινάδες έδιναν και έπαιρναν, έμειναν στην ιστορία και ήταν ξεχωριστές, αυτές που αποδίδονται στον ίδιο το Μανόλη Πασπαράκη, μαντινάδες που όπως είναι φυσικό, δε θα μπορούσε παρά να είναι έντονα βιωματικές. Θα αναφέρουμε εδώ δυο από αυτές και την ιστορία τους, ενώ χάρη στην επιμονή και τη μέριμνα του δασκάλου και πρώην δημάρχου Ανωγείων Γ.Σμπώκου, οι ζωντανές ηχογραφήσεις με τον “Στραβό” που διασώζονται μέχρι σήμερα, περιλαμβάνουν και άλλες μαντινάδες, γνωστές σε μας και από άλλες περιπτώσεις και περιοχές της Κρήτης. Η πρώτη από αυτές είναι θα λέγαμε αυτό-προσδιοριστική, ένα είδος αυτόγραφου.

“Κόσμο πατώ κόσμο γροικώ και κόσμο δε γνωρίζω, 

ω! την παντέρμη τη ζωή και πως τη νταγιαντίζω”.

Η παραπάνω μαντινάδα, όσο οικεία και αν ακούγεται σήμερα, μιας και μας θυμίζει αρκετά, αποκτά ιδιαίτερη αξία, όταν γεννιέται και εκφέρεται από ένα τυφλό δημιουργό, με την ιστορία, το ταλέντο και τη θέληση του “Στραβού”, όχι ως έκφραση απελπισίας, παρά έχοντας απαντήσει ήδη στο ερώτημα που ο ίδιος θέτει με τη δική του στάση ζωής. Η δεύτερη, όπως γράφει ο Γιώργης Καράτζης, είναι εξίσου ιδιαίτερη και θα παραθέσουμε το απόσπασμα του χωρίς άλλα σχόλια:

“Ο πατέρας του ήταν ο πρώτος σύντροφος και οδηγός στο σκοτάδι του. Οι σχέσεις πατέρα και γιου ήταν πολύ δυνατές. Έτσι ο θάνατος του πατέρα του τον συγκλόνισε. Ζήτησε να τον πάνε στον τάφο του. Πήρε τη λύρα του και είπε μια μαντινάδα που δεν θα την ξεχάσω όσο ζω:

Φεύγεις ψυχή μου τση ψυχής, γλυκιά παρηγοριά μου,

που με τα μάτια σου τα δυο φέγγαν και τα δικά μου..”

Πράξη πέμπτη:Οι σκοποί του Στραβού

Το μέρος αυτό θα το χωρίσουμε σε δυο μέρη. Το πρώτο είναι οι σκοποί που αποδίδονται στον τυφλό λυράρη, με το συρτό, τις κοντυλιές και τον πεντοζάλη του Στραβού, σκοπούς που αποτελούν ένα μεγάλο κεφάλαιο της μουσικής που παίζεται στα Ανώγεια και όχι μόνο μέχρι και σήμερα, ειδικά όταν αναφέρεται κανείς στην εποχή προ Ξυλούρηδων. Ειδικά οι κοντυλιές, αποτελούν γνώριμο μουσικό μοτίβο για διαλόγους μαντινάδας σε παρέες των απανταχού Ανωγειανών και αποτέλεσαν εύφορο και φιλόξενο έδαφος για αμέτρητα στιχουργικά αριστουργήματα, άλλα από τα οποία καταγράφηκαν, τα περισσότερα από τα οποία όχι και εκφέρονται ακόμη και τη στιγμή που διαβάζει κανείς αυτές τις γραμμές. Οι σκοποί του Στραβού και το ότι διασώζονται μέχρι και σήμερα, έρχεται για να επιβεβαιώσει κάτι που και προηγουμένως αναφέρθηκε, ότι αποτέλεσε δηλαδή αυτός μέρος της μουσικής ιστορίας τόσο του τόπου του όσο και της Κρήτης ολόκληρης.

Το δεύτερο μέρος που είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον, αφορά στον τρόπο με τον οποίο ο Μανόλης Πασπαράκης,έπαιζε τόσο τους δικούς του σκοπούς, όσο και τη λύρα γενικότερα, ένα τρόπο ιδιαίτερο, που όπως μπορεί κανείς εύκολα να καταλάβει, επηρέασε τόσο τους μεταγενέστερους Ανωγειανούς παίχτες, όσο και τους συνεχιστές, μαθητές και γενικά εμπνεόμενους από αυτόν παίκτες.Ο τρόπος αυτός, θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι ιδιαίτερος για τρεις συνοπτικά λόγους.

Ο πρώτος είναι ο προφανής. Είναι αξιοσημείωτο το ταλέντο που ανέπτυξε στην απόδοση των πλούσιων σκοπών και ενός οργάνου χωρίς υποδιαιρέσεις, όπως η κρητική λύρα, ένας άνθρωπος που δεν είχε την όραση του και αυτό τον κάνει ξεχωριστό. Είναι επίσης αξιοσημείωτο το γεγονός, ότι δεν επρόκειτο απλά για αυτό, αλλά για ένα μουσικό που ξεδιπλώθηκε με όλους τους τρόπους για περίπου 30 χρόνια, σε γλέντια, παρέες και άλλες αφορμές, από τις πολλές που προσφέρει σε μουσικούς και μη, η ζωή στην Κρήτη. Είναι ακόμα πιο σπουδαίο το γεγονός, ότι όλα τα παραπάνω, αφορούσαν μια διαδικασία που πέρα από τις απαιτήσεις ταλέντου και τεχνικής, είναι έντονα διαδραστική, τόσο με τους παρευρισκόμενους όσο και με τους χορευτές και δεν είναι λίγες οι περιγραφές των τελευταίων που “απογειώνονταν” όταν ο Στραβός έπαιζε. Είναι τέλος και πάνω από όλα αξιοσημείωτη η εκφραστικότητα και ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο οι φθόγγοι του φτάνουν στα αυτιά μας μέχρι και σήμερα, ένας τρόπος πολύ μακριά από τις σημερινές φλύαρες συχνά επιδείξεις υπέρ-δεξιοτεχνίας (ευτυχώς δεν είναι οι μόνες υπάρχουσες), πολύ ποιοτικός ωστόσο από πολλές απόψεις και κυρίως πολύ κοντά στις ρίζες της μουσικής αυτής, αυτές που βγαίνουν από το δέσιμο με τον τόπο, τη φύση και τη ζωή. Ο εκφραστικός τρόπος του Στραβού, μένει στο αυτί μας, ακριβώς για αυτό και είναι αυτό το σημαντικότερο λιθαράκι στο πολυποίκιλο μωσαϊκό της μουσικής της Κρήτης.

Πράξη έκτη και τελευταία:ο επίλογος

Ο Μανόλης Πασπαράκης έζησε μέχρι τα 76 του χρόνια, παρέμεινε ενεργός λυράρης τουλάχιστον μέχρι τα 60 του, χωρίς ποτέ σχεδόν να σταματήσει να παίζει. Δυστυχώς δεν υπάρχει δισκογραφία του, καθώς η κατάσταση του δεν έκανε εύκολη τη μετακίνηση στην Αθήνα για να ηχογραφήσει. Όπως είπαμε προηγουμένως διασώζονται κάποιες ζωντανές ηχογραφήσεις. Έρχεται λοιπόν και αυτός να προστεθεί σε ένα πραγματικά μεγάλο αριθμό περιπτώσεων σε όλη την Κρήτη, που ενώ η συμβολή τους είναι σημαντική, καταγεγραμμένη ή όχι από μεταγενέστερους, δεν είμαστε σε θέση σήμερα να μελετήσουμε σε όλη τη διάσταση της δημιουργίας τους, μέσα από πρωτότυπες ηχογραφήσεις. Αυτό δεν εμπόδισε ώστε να φτάσει το έργο τους μέχρι και σήμερα, μέσα από την ολοζώντανη διεργασία, που ευτυχώς μέχρι και σήμερα υπάρχει, περισσότερο ή λιγότερο φανερή γύρω μας.