Υπάρχει μια καλλιέργεια της γνώσης, αυτή που κατεξοχήν ονομάζουμε καλλιέργεια και υπάρχει μια καλλιέργεια της κατανόησης που αποκαλούμε κουλτούρα. Υπάρχει όμως και μια καλλιέργεια της ευαισθησίας.

Η καλλιέργεια της ευαισθησίας δεν έχει τίποτα να κάνει με την εμπειρία της ζωής. Η εμπειρία της ζωής δεν διδάσκει τίποτα, όπως και για τίποτα δεν πληροφορεί η ιστορία. Η πραγματική εμπειρία συνίσταται στον περιορισμό της επαφής με την πραγματικότητα και στην εμμονή πάνω στην ανάλυση της επαφής αυτής. Έτσι η ευαισθησία πλαταίνει και βαθαίνει, γιατί μέσα μας είναι όλα — αρκεί να τα αναζητήσουμε και να ξέρουμε πώς να το κάνουμε αυτό.

Τι είναι το ταξίδι και σε τι χρησιμεύει; Όλα τα ηλιοβασιλέματα είναι ηλιοβασιλέματα, δεν υπάρχει λόγος να πάει να το διαπιστώσει κανείς στην Κωνσταντινούπολη. Η αίσθηση της ελευθερίας που γεννούν τα ταξίδια; Μπορώ να τη γευτώ πηγαίνοντας από τη Λισαβώνα στην Μπενφίκα* *, και μάλιστα πολύ πιο έντονα από αυτόν που πάει από τη Λισαβόνα στην Κίνα, γιατί αν η ελευθερία δεν υπάρχει μέσα μου, δεν υπάρχει, για μένα, σε κανένα μέρος του κόσμου. «Ο κάθε δρόμος, μέχρι κι αυτός ο δρόμος του Έντεπφουλ», λέει ο Καρλάιλ*, «σε πάει στην άκρη του κόσμου». Αν όμως πάρεις το δρόμο του Έντεπφουλ ολόκληρο και μέχρι το τέλος του, θα γυρίσεις και πάλι στο Έντεπφουλ· γιατί το Εντεπφουλ όπου βρισκόμασταν από την αρχή, είναι η ίδια η άκρη του κόσμου που ψάχναμε να βρούμε.

Ο Κοντιγιάκ* αρχίζει έτσι το περίφημο βιβλίο του: «Όσο ψηλά κι αν ανέβουμε, όσο χαμηλά κι αν κατέβουμε, ποτέ δεν βγαίνουμε από τις ίδιες μας τις αισθήσεις». Ποτέ δεν αποβιβαζόμαστε από τον εαυτό μας. Ποτέ δεν φτάνουμε στον άλλο παρά μόνο αν αλλοτριωθούμε από την ίδια μας την ευαίσθητη φαντασία. Τα αληθινά τοπία είναι αυτά που μόνοι μας φτιάχνουμε, γιατί έτσι είμαστε εμείς οι θεοί τους και τα βλέπουμε όπως στ’ αλήθεια είναι, δηλαδή έτσι όπως δημιουργήθηκαν. Κανένα από τα επτά μέρη του κόσμου* δεν είναι αυτό που μ’ ενδιαφέρει και που μπορώ στ’ αλήθεια να δω — το όγδοο είναι το δικό μου κομμάτι, αυτό που εγώ διανύω.

Όποιος διέσχισε όλες τις θάλασσες, δεν διέσχισε τελικά παρά τη μονοτονία του εαυτού του. Έχω κιόλας διασχίσει περισσότερες θάλασσες απ’ όλους. Έχω κιόλας δει περισσότερα βουνά απ’ όσα υπάρχουν στη γη. Έχω κιόλας περάσει από πολιτείες περισσότερο από υπαρκτές και τα μεγάλα ποτάμια του πουθενά κυλούσαν, απόλυτα, κάτω από το ρεμβαστικό μου βλέμμα. Αν ταξίδευα, δεν θα αντίκριζα παρά τη θαμπή απομίμηση αυτών που είδα χωρίς να ταξιδέψω.

Στις χώρες που οι άλλοι ταξιδεύουν, πάνε ανώνυμοι, ξένοι προσκυνητές. Στις χώρες που πήγα εγώ, δεν γεύτηκα μόνο τις μυστικές χαρές του άγνωστου ταξιδιώτη αλλά και τη μεγαλοπρέπεια του βασιλιά που εκεί βασιλεύει, το λαό που εκεί ζει τα δικά του έθιμα, την ιστορία ολόκληρη αυτού του έθνους και των άλλων. Τοπία, σπίτια, όλα τα είδα, γιατί όλα ήμουν, εν Θεώ ποιημένα από την ουσία της ίδιας μου της φαντασίας.